องค์กรอิสระคืออะไร ?      

      องค์กรอิสระ เป็นองค์กรของรัฐทางการบริหารที่จำเป็นสำหรับรัฐที่เป็นประชาธิปไตยสมัยใหม่ เพื่อสร้างดุลยภาพระหว่างการบริหารที่มีประสิทธิภาพกับการคุ้มครองสิทธิและเสรีภาพของประชาชน ซึ่งระบบราชการบริหารแบบเดิมไม่เอื้ออำนวย

      การตรวจสอบการใช้อำนาจรัฐโดยองค์กรอิสระ ก็เป็นประเภทหนึ่งของการตรวจสอบการใช้อำนาจรัฐ ภาระหน้าที่สำคัญขององค์กรอิสระ คือ การวางระเบียบและการควบคุมการใช้อำนาจรัฐที่อาจจะมากระทบสิทธิและเสรีภาพของประชาชน

ความเป็นอิสระขององค์กรอิสระ

      เรื่องสำคัญที่สุดที่ทำให้องค์กรอิสระแตกต่างจากองค์กรผู้ใช้อำนาจของรัฐในฝ่ายบริหารองค์อื่นๆ คือ การที่องค์กรอิสระได้รับการประกันความเป็นอิสระขององค์กรเอาไว้ ทำให้แม้จะอยู่ภายใต้ฝ่ายบริหารซึ่งมีนายกรัฐมนตรีเป็นผู้บัญชาการสูงสุดก็ตาม ก็ไม่อาจแทรกแซงภาระกิจ
ขององค์กรอิสระได้

      ความเป็นอิสระขององค์กรอิสระมีอยู่ด้วยกัน 4 ด้าน

องค์กรอิสระที่มีหน้าที่ตรวจสอบการใช้อำนาจรัฐตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย

      ตั้งแต่มีการประกาศใช้รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2540 ได้มีการจัดตั้งองค์กรอิสระขึ้นมาด้วยกัน 5 องค์กร ซึ่งอาจแบ่งได้เป็น 2 กลุ่มใหญ่ๆ ด้วยกัน คือ

1. องค์กรอิสระที่มีอำนาจในตัวเอง ได้แก่ คณะกรรมการการเลือกตั้ง คณะกรรมการป้องกันและปรามการทุจริตแห่งชาติ และคณะกรรมการตรวจเงินแผ่นดิน  องค์กรอิสระในลักษณะนี้มีอำนาจหน้าที่เฉพาะทางเป็นของตัวเองในการควบคุมตรวจสอบอำนาจรัฐในแต่ละเรื่อง
2. องค์กรอิสระที่ไม่มีอำนาจในตัวเอง ได้แก่ ผู้ตรวจการแผ่นดิน และคณะกรรมการสิทธิมนุษยชน องค์กรอิสระในกลุ่มหลังนี้ จะไม่มีอำนาจหน้าที่เฉพาะเรื่อง แต่ก็มีความสำคัญไม่แพ้องค์กรกลุ่มแรก หน้าที่สำหรับองค์กรในกลุ่มหลังนั้นจะเป็นไปในลักษณะของการสอดส่องการกระทำของรัฐที่จะไปกระทบต่อสิทธิและเสรีภาพของประชาชน โดยตามรัฐธรรมนูญนั้น เรียกองค์กรอิสระเหล่านี้ว่า องค์กรอิสระตามรัฐธรรมนูญ

      องค์กรอิสระทั้ง 5 องค์กร ได้แก่

คณะกรรมการการเลือกตั้ง (กกต.)

    แต่เดิมหน้าที่ในการจัดการเลือกตั้งเป็นหน้าที่ของกระทรวงมหาดไทย จนกระทั่งปี พ.ศ. 2540 รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทยได้กำหนดหน้าที่ให้คณะกรรมการการเลือกตั้ง เป็นองค์กรอิสระในการทำหน้าที่จัดการเลือกตั้งและควบคุมการเลือกตั้งแทนกระทรวงมหาดไทย

    คณะกรรมการการเลือกตั้งมีอำนาจหน้าที่ คือ

• ไต่สวนข้อเท็จจริงและสรุปสำนวนพร้อมทั้งทำความเห็นส่งไปยังอัยการสูงสุด เพื่อฟ้องคดีต่อศาลฎีกาแผนกคดีอาญาของผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมือง เกี่ยวกับการดำเนินคดีอาญากับผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมือง
• ไต่สวนและวินิจฉัยว่าเจ้าหน้าที่ของรัฐร่ำรวยผิดปกติ กระทำความผิดฐานทุจริตต่อหน้าที่ กระทำความผิดต่อตำแหน่งหน้าที่ราชการ หรือความผิดต่อตำแหน่งหน้าที่ในการยุติธรรม
• การตรวจสอบทรัพย์สินและหนี้สิน ตามกฎหมายประกอบรัฐธรรมนูญ
• กำหนดหลักเกณฑ์เกี่ยวกับการกำหนดตำแหน่งและชั้น หรือระดับของเจ้าหน้าที่ของรัฐที่จะต้องยื่นบัญชีแสดงรายการทรัพย์สินและหนี้สิน
• รายงานผลการตรวจสอบและผลการปฏิบัติหน้าที่ พร้อมข้อสังเกตต่อคณะรัฐมนตรี สภาผู้แทนราษฎรและวุฒิสภาในทุกๆ ปี และนำรายงานออกเผยแพร่ เสนอมาตรการ ความเห็น หรือข้อเสนอแนะต่อคณะรัฐมนตรี รัฐสภา ศาล หรือคณะกรรมการตรวจเงินแผ่นดิน เพื่อให้มีการปรับปรุงการปฏิบัติราชการ หรือวางแผนงานโครงการของส่วนราชการ รัฐวิสาหกิจ หรือหน่วยงานของรัฐ เพื่อป้องกันหรือปราบปรามการทุจริตต่อหน้าที่ การกระทำความผิดต่อตำแหน่งหน้าที่ราชการ หรือการกระทำความผิดต่อตำแหน่งหน้าที่ในการยุติธรรม
• ดำเนินการส่งเรื่องให้หน่วยงานที่เกี่ยวข้อง เพื่อขอให้ศาลมีคำสั่งหรือคำพิพากษาให้ยกเลิกหรือเพิกถอนสิทธิหรือเอกสารสิทธิที่เจ้าหน้าที่ของรัฐได้อนุมัติหรืออนุญาตให้สิทธิประโยชน์ หรือออกเอกสารสิทธิแก่บุคคลใดไปโดยมิชอบด้วยกฎหมายหรือระเบียบของทางราชการ อันเป็นเหตุให้เสียหายแก่ทางราชการ

คณะกรรมการตรวจเงินแผ่นดิน (คตง.)

      เป็นองค์กรอิสระที่จัดตั้งขึ้นตามบทบัญญัติของรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2540 ภารกิจของคณะกรรมการตรวจเงินแผ่นดินจึงเป็นเรื่องของการตรวจสอบการใช้อำนาจของผู้ดำรงตำแหน่งในรัฐ ว่าในการใช้จ่ายเงินของรัฐเหมาะสมหรือไม่ และเป็นการชอบด้วยกฎหมายหรือไม่

      คณะกรรมการตรวจเงินแผ่นดินมีอำนาจหน้าที่ ดังนี้

• วางนโยบายการตรวจเงินแผ่นดิน
• กำหนดหลักเกณฑ์มาตรฐานเกี่ยวกับการตรวจเงิน
• กำหนดลักษณะหลักเกณฑ์และวิธีพิจารณาในเรื่องทางวินัยทางงบประมาณและการคลัง
• ให้คำปรึกษา คำแนะนำ และการเสนอแนะให้มีการแก้ไขข้อบกพร่องเกี่ยวกับการตรวจเงินแผ่นดิน
• กำหนดโทษปรับทางปกครอง
• พิจารณาวินิจฉัยความผิดวินัยทางงบประมาณและการคลัง
• เสนอนโยบายการตรวจเงินแผ่นดินต่อรัฐสภาให้ทราบ
  
  

ผู้ตรวจการแผ่นดิน

      เป็นองค์กรอิสระที่ทำหน้าที่พิจารณาและสอบสวน ข้อเท็จจริงตามคำร้องเรียนของประชาชน ในกรณีที่เจ้าหน้าที่หรือหน่วยงานของรัฐไม่ปฏิบัติตามกฎหมายหรือปฏิบัติ นอกเหนือไปจากอำนาจที่กฎหมายกำหนดไว้ และจัดทำรายงานประจำปีเสนอความเห็นต่อรัฐสภา จัดตั้งขึ้นตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2540

คณะกรรมการสิทธิมนุษยชน (กสม.)

      เป็นองค์กรอิสระจัดตั้งขึ้นตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2540 ทำหน้าที่ส่งเสริมการเคารพและการปฏิบัติตามสิทธิมนุษยชน โดยทำหน้าที่ตรวจสอบและรายงานการกระทำหรือการละเลยการกระทำอันเป็นการละเมิดสิทธิมนุษยชน และเสนอมาตรการการแก้ไขที่เหมาะสม
ต่อบุคคลหรือหน่วยงานที่มีส่วนเกี่ยวข้อง รวมถึงการเสนอแนะนโยบายและข้อเสนอในการปรับปรุงกฎหมาย กฎ หรือข้อบังคับต่อรัฐสภาและคณะรัฐมนตรี เพื่อส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิมนุษยชน และส่งเสริมการศึกษา การวิจัยและการเผยแพร่ความรู้ด้านสิทธิมนุษยชน
      ในทุกๆ ปี คณะกรรมการสิทธิมนุษยชนจะจัดทำรายงานประจำปีเพื่อประเมินสถานการณ์ด้านสิทธิมนุษยชนภายในประเทศและเสนอต่อรัฐสภา
      ตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทยฉบับปัจจุบัน ได้รับรองสถานะการเป็นองค์กรอิสระตามรัฐธรรมนูญของคณะกรรมการสิทธิมนุษยชน ซึ่งแต่เดิมคณะกรรมการสิทธิมนุษยชนถูกจัดให้เป็นองค์กรอื่นตามรัฐธรรมนูญ