ความหมายและกระบวนการตรวจสอบการใช้อำนาจรัฐ

ทำไมต้องมีการตรวจสอบการใช้อำนาจรัฐ ?

      การจะตอบคำถามข้อนี้ได้ เราอาจต้องย้อนกลับไปที่ความจำเป็นของการเกิดขึ้นของรัฐก่อน การที่รัฐเกิดขึ้นมาก็เพื่อสนองความต้องการของคนในสังคม ทั้งเพื่อรักษาความสงบเรียบร้อยและความมั่นคงปลอดภัยในชีวิตและการจัดหาสิ่งที่เป็นบริการสาธารณะมาให้บริการแก่ประชาชนของรัฐ

      การที่รัฐมีหน้าที่เพื่อสนองความต้องการข้างต้นนั้น ในบางครั้งรัฐอาจไปกระทบสิทธิและเสรีภาพของประชาชน โดยจำเป็นต้องบังคับให้ประชาชนกระทำการหรือละเว้นการกระทำบางอย่าง
      ในการปกครองในระบอบประชาธิปไตยนั้น สิทธิและเสรีภาพของประชาชนได้รับการรับรองไว้ในรัฐธรรมนูญ การจะใช้อำนาจรัฐมาจำกัดสิทธิและเสรีภาพของประชาชนจะทำได้ ก็แต่ด้วยอาศัยอำนาจตามกฎหมาย ดังนั้น กฎหมายจึงเป็นที่มาของอำนาจและกรอบจำกัดการใช้อำนาจของรัฐ ไม่ให้ใช้อำนาจนอกกรอบที่กฎหมายกำหนดไว้ ผลที่ตามมาก็คือ จะต้องมีการควบคุมการกระทำของรัฐและเจ้าหน้าที่ของรัฐให้เป็นไปโดยชอบด้วยกฎหมาย จึงจำเป็นต้องมีองค์กรที่ตั้งขึ้นมาเพื่อตรวจสอบการใช้อำนาจรัฐให้เป็นไปโดยชอบด้วยกฎหมาย

องค์กรใดบ้างที่มีอำนาจในการตรวจสอบการใช้อำนาจรัฐ ?

      การตรวจสอบการใช้อำนาจรัฐสามารถทำโดยองค์กร 3 ทางด้วยกัน คือ การตรวจสอบอำนาจรัฐในทางการเมือง การตรวจสอบอำนาจรัฐโดยองค์กรตุลาการ และการตรวจสอบอำนาจรัฐโดยองค์กรอิสระ

การตรวจสอบอำนาจรัฐในทางการเมือง

      การตรวจสอบในทางการเมืองเป็นเรื่องความสัมพันธ์ระหว่างฝ่ายนิติบัญญัติหรือรัฐสภา ในฐานะผู้แทนของประชาชน และฝ่ายบริหาร มีหน้าที่ตอบสนองความต้องการของประชาชนภายในรัฐเพื่อให้เกิดความสงบเรียบร้อยและความมั่นคงในชีวิตและการจัดหาสิ่งที่เป็นบริการสาธารณะ
มาให้บริการแก่ประชาชน ดังนั้น ฝ่ายบริหารอาจถูกองค์กรฝ่ายนิติบัญญัติตรวจสอบในฐานะผู้แทนของประชาชนได้

      การตรวจสอบโดยกระบวนการทางการเมืองนั้นสามารถทำได้ใน 3 ลักษณะ คือ

• การควบคุมนโยบายของฝ่ายบริหาร กล่าวคือ
  ก่อนการบริหารราชการแผ่นดินของฝ่ายบริหารหน้าที่ที่สำคัญที่สุดของฝ่ายบริหารจะต้องกระทำประการแรก คือ การแถลงนโยบายของรัฐบาลต่อรัฐสภา เพื่อให้รัฐสภาได้ตรวจสอบความสมเหตุสมผล ความเป็นไปได้ และผลประโยชน์ที่ตกกับสาธารณะ ก่อนที่นโยบายเหล่านั้นจะแปรเปลี่ยนเป็นโครงการและแผนการต่อไป
• การควบคุมการบริหารราชการทั่วไป ซึ่งขั้นตอนการบริหารราชการทั่วไปนั้น มีความสำคัญที่สุด เพราะเป็นการนำนโยบายมาปฏิบัติจริงเพื่อตอบสนองความต้องการของประชาชน ซึ่งวิธีการในการควบคุมนั้นสามารถทำได้ 3 วิธีการ คือ การตั้งกระทู้ถาม การเปิดอภิปรายไม่ไว้วางใจ และการตั้งคณะกรรมาธิการขึ้น เพื่อกระทำกิจการหรือพิจารณาสอบสวนหรือศึกษา
  เรื่องใดๆ ตามที่สภามอบหมายแล้วรายงานต่อสภา
• การควบคุมทางการเงิน กล่าวคือ งบประมาณแผ่นดินที่รัฐบาลนำมาใช้ในการบริหารราชการทั่วไปนั้นต้องมาจากความยินยอมของรัฐสภา รัฐสภามีอำนาจพิจารณาถึงความสมเหตุสมผล ความเป็นไปได้และประโยชน์ที่จะได้รับจากโครงการและแผนการใช้จ่ายเงินของรัฐบาล
  ซึ่งหากรัฐสภาไม่เห็นชอบด้วย อาจตัดลดงบประมาณที่ฝ่ายรัฐบาลเป็นผู้เสนอ ในกรณีที่ร้ายแรงที่สุด หากฝ่ายนิติบัญญัติไม่ให้ความยินยอมในการนำงบประมาณไปใช้ ฝ่ายบริหารจำเป็นต้องลาออกจากตำแหน่ง
• การถอดถอนผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมือง (Impeachment) เป็นกลไกสำคัญในการควบคุมการใช้อำนาจของฝ่ายบริหาร เป็นเครื่องมือในการถอดถอนผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมือง หรือข้าราชการระดับสูงของประเทศออกจากตำแหน่ง เพราะทำผิดกฎหมาย โดยการพิจารณาถอดถอนนั้นอยู่ในอำนาจของฝ่ายนิติบัญญัติ เมื่อพิจารณาแล้วว่าผู้ดำรงตำแหน่งก่อนเวลาอันสมควร เนื่องจากหากปล่อยไว้จะก่อภยันตรายต่อประเทศและประชาชน

การตรวจสอบโดยองค์กรตุลาการ

      องค์กรตุลาการหรือศาล ในฐานะที่เป็นองค์กรผู้ใช้อำนาจอิสระจากการแทรกแซงของฝ่ายนิติบัญญัติและฝ่ายบริหาร จึงเป็นสถาบันที่มีความน่าเชื่อถือว่ามีความเป็นกลางและเป็นอิสระ ศาลจะเป็นผู้ควบคุมและตรวจสอบให้การใช้อำนาจรัฐให้เป็นไปโดยชอบด้วยกฎหมาย เช่น
การตรวจสอบความชอบด้วยกฎหมายของการกระทำทางปกครองโดยศาลปกครอง หรือการตรวจสอบความชอบด้วยรัฐธรรมนูญของกฎหมายโดยศาลรัฐธรรมนูญ เป็นต้น

การตรวจสอบโดยองค์กรอิสระ

      การตรวจสอบโดยองค์กรอิสระนี้ อิสระในแง่นี้ มีความหมายคล้ายคลึงกับความเป็นอิสระขององค์กรตุลาการ กล่าวคือ องค์กรอิสระนี้จะต้องเป็นอิสระจากการแทรกแซงจากฝ่ายนิติบัญญัติและฝ่ายบริหาร โดยมีกฎหมายกำหนดสถานะความเป็นอิสระและเป็นกลางขององค์กรอิสระเอาไว้ เช่น คณะกรรมการตรวจเงินแผ่นดิน (คตง.) คณะกรรมการสิทธิมนุษยชน (กสม.)
และคณะกรรมการป้องกันและปราบปรามการทุจริตแห่งชาติ (ปปช.) เป็นต้น

          การตรวจสอบการใช้อำนาจรัฐจะเป็นไปโดยมีประสิทธิภาพได้ก็ต่อเมื่ออาศัยกลไกการตรวจสอบทั้ง 3 ทางช่วยกันตามแต่ความเหมาะสมของสถานการณ์