การแต่งคำประพันธ์ร้อยกรอง

ร้อยกรอง คือ คำประพันธ์ที่มีข้อบังคับทางฉันทลักษณ์ ในที่นี้จะกล่าวถึงเฉพาะร้อยกรองที่ต้องศึกษาในระดับชั้นมัธยมศึกษาตอนปลาย คือ โคลงสี่สุภาพ ร่ายสุภาพ และฉันท์

๑. โคลงสี่สุภาพ

ข้อบังคับในการแต่งโคลงสี่สุภาพ

• ๑ บท มี ๔ บาท บาทหนึ่งมี ๒ วรรค แบ่งเป็น “วรรคหน้า” กับ “วรรคหลัง”
• วรรคหน้าของบาทที่ ๑ - ๔ มีจำนวน ๕ คำ วรรคหลังของบาทที่ ๑ - ๓ มีจำนวน ๒ คำ ส่วนวรรคหลังของบาทที่ ๔ มีจำนวน ๔ คำ ทั้งนี้วรรคหลังของบาทที่ ๑  ๒ และ ๔ อาจมีคำสร้อยเพิ่มได้อีก ๒ คำ
• มีคำเอก ๗ คำ คำโท ๔ คำ (ท่องว่า "เอกเจ็ด โทสี่")
   
  คำเอก = คำที่มีรูปวรรณยุกต์เอก สามารถใช้คำตายแทนคำเอกได้
  คำตาย
    - กรณีไม่มีตัวสะกด คือ คำที่ประสมด้วยสระเสียงสั้น
    - กรณีมีตัวสะกด คือ คำที่สะกดด้วยแม่ กก กบ กด
  
  หรือใช้คำเอกโทษแทน
  คำเอกโทษ
  คือ คำที่ใช้ไม้เอกแทนไม้โท ในตำแหน่งของบทร้อยกรองที่บังคับให้ใช้ไม้เอก โดยคงเสียงวรรณยุกต์เดิม เช่น เค่า แทน เข้า, ท่า แทน ถ้า
  
  
  คำโท = คำที่มีรูปวรรณยุกต์โท หรือใช้คำโทโทษแทน

  คำโทโทษ
  คือ คำที่ใช้ไม้โทแทนไม้เอก ในตำแหน่งของบทร้อยกรองที่บังคับให้ใช้ไม้โท โดยคงเสียงวรรณยุกต์เดิม เช่น หง้าย แทน ง่าย, ผลั้ง แทน พลั่ง 
  

  สัมผัสของโคลงสี่สุภาพ มีดังนี้

  ๑) คำที่ ๒ ของวรรคหลังในบาทที่ ๑ จะสัมผัสกับ
      คําสุดท้ายของวรรคหน้าในบาทที่ ๒ และ ๓
  
  ๒) คำที่ ๒ ของวรรคหลังในบาทที่ ๒ จะสัมผัสกับ
      คําสุดท้ายของวรรคหน้าในบาทที่ ๔

แผนผังโคลงสี่สุภาพ

ตัวอย่างโคลงสี่สุภาพที่ใช้คำเอก-คำโท
ครบทุกตำแหน่ง

๒. ร่ายสุภาพ

ข้อบังคับในการแต่งร่ายสุภาพ

• ๑ บท มีไม่ต่ำกว่า ๕ วรรค วรรคละ ๕ คำ
• ๓ วรรคสุดท้ายจบด้วยโคลงสองสุภาพ (ทำให้วรรคสุดท้ายของร่ายสุภาพมี ๔ คำ และมีคำสร้อยได้อีก ๒ คำ) 
• คําสุดท้ายของแต่ละวรรค จะสัมผัสกับคําที่ ๑ ๒ หรือ ๓ ในวรรคต่อไป
• วรรคก่อนเข้าโคลงสองสุภาพ จะสัมผัสกับคําที่ ๑  ๒ หรือ ๓ ในวรรคแรกของโคลงสองสุภาพ
• สัมผัสของโคลงสองสุภาพในร่ายสุภาพ เหมือนกับโคลงสองสุภาพทั่วไป
  
  

แผนผังร่ายสุภาพ

ตัวอย่างร่ายสุภาพ

๓. ฉันท์

ในที่นี้จะกล่าวถึงฉันท์เพียง ๒ ชนิด ได้แก่ อินทรวิเชียรฉันท์ และวสันตดิลกฉันท์

อินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑

ข้อบังคับในการแต่งอินทรวิเชียรฉันท์

• ๑ บท มี ๒ บาท บาทหนึ่งมี ๒ วรรค คือ “วรรคหน้า” กับ “วรรคหลัง”
• วรรคหน้ามี ๕ คำ วรรคหลังมี ๖ คำ คล้ายกาพย์ยานี ๑๑
• บังคับ คำครุ ๑๔ ตำแหน่ง และคำลหุ ๘ ตำแหน่ง (ดูตำแหน่งในแผนผัง)
  
  
  คำครุ (  ั ) คือ
  ๑) พยางค์ที่มีตัวสะกด
  ๒) พยางค์ที่ประสมด้วยสระเสียงยาวและไม่มีตัวสะกด
  คำลหุ (  ุ ) คือ
  ๑) พยางค์ที่ประสมด้วยสระเสียงสั้นและไม่มีตัวสะกด
  ๒) “ก็”, “บ”, “บ่” ถือเป็นคำลหุ 
  
  
  
• พยางค์สุดท้ายของวรรคหน้าในบาทที่ ๑ สัมผัสกับพยางค์ที่ ๓ ของวรรคหลังในบาทเดียวกัน
• พยางค์สุดท้ายของวรรคหลังในบาทที่ ๑ สัมผัสกับพยางค์สุดท้ายของวรรคหน้าในบาทที่ ๒
• พยางค์สุดท้ายของวรรคหลังในบาทที่ ๒ ส่งสัมผัสไปยังพยางค์สุดท้ายของวรรคหลังในบาทที่ ๑ ของบทต่อไป

แผนผังอินทรวิเชียรฉันท์

ตัวอย่างอินทรวิเชียรฉันท์

วสันตดิลกฉันท์ ๑๔

ข้อบังคับในการแต่งวสันตดิลกฉันท์

• ๑ บท มี ๒ บาท บาทหนึ่งมี ๒ วรรค คือ “วรรคหน้า” กับ “วรรคหลัง” วรรคหน้ามี ๘ คำ วรรคหลังมี ๖ คำ
• บังคับ คำครุ ๑๔ ตำแหน่ง และคำลหุ ๑๔ ตำแหน่ง (ดูตำแหน่งในแผนผัง)
• พยางค์สุดท้ายของวรรคหน้าในบาทที่ ๑ สัมผัสกับพยางค์ที่ ๓ ของวรรคหลังในบาทเดียวกัน (เหมือนอินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑)
• พยางค์สุดท้ายของวรรคหลังในบาทที่ ๑ สัมผัสกับพยางค์สุดท้ายของวรรคหน้าในบาทที่ ๒ (เหมือนอินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑)
• พยางค์สุดท้ายของวรรคหลังในบาทที่ ๒ ส่งสัมผัสไปยังพยางค์สุดท้ายของวรรคหลังในบาทที่ ๑ ของบทต่อไป (เหมือนอินทรวิเชียรฉันท์ ๑๑)

แผนผังวสันตดิลกฉันท์

ตัวอย่างวสันตดิลกฉันท์